Naša najveća slika

Naša najveća slika: "Bitka kod Sente" u zdanju somborske Županije





Slika "Bitka kod Sente" Ferenca Ajzenhuta najveće je ulje na platnu ne samo u Srbiji, već i na prostoru bivše Jugoslavije.
Slika “Bitka kod Sente” postavlјena je u februaru 1898. godine u Velikoj sali zdanja somborske Županije, u kojoj su održavane redovne sednice skupštine Bačko-bodroške županije. Njen autor, slikar Franc Ajzenhut (1857-1903), rodom Nemac iz Bačke Palanke, a školovan u Budimpešti i u Minhenu, na Kralјevskoj akademiji lepih umetnosti, naslikao je prizor čuvene bitke između austrijske i turske vojske, koja je vođena na Tisi kraj Sente, 11. septembra 1697. godine, a u kojoj je učestvovao i odred od nekoliko stotina somborskih militara (husara-konjanika i hajduka-pešaka). Ova bitka predstavljala je najveću pobedu hrišćanske (austrijske) vojske nad turskom vojskom u dotadašnjem viševekovnom nizu međusobnih sukoba. Njome je završen Veliki bečki rat, koji je trajao od 1683. godine, a prethodila je potpisivanju Karlovačkog mira 1699. godine, nakon koga su se Turci nepovratno povukli preko Dunava i Tise. U redovima hrišćanske vojske, pod komandom princa Eugena Savojskog, borili su se nemački, španski, francuski, italijanski, češki, moravski, mađarski, srpski, bunjevački i hrvatski vojnici. Mada je hrišćanska vojska bila malobojnija od turske, taktika i strategija princa Savojskog bile su presudne, a pobeda brza i blistava, sa minimalnim žrtvama pobednika i ogromnim žrtzvama poražene vojske, te sa izrazito velikim ratnim plenom.

Franc Ajzenhut je sliku uradio ulјanom tehnikom na jednodelnom platnu, veličine četiri metra po vertikali i sedam metara po horizontali, uramlјenom u raskošni pozlaćen ram, sa kojim slika zauzima površinu od 40 kv. metara.



Franc Ajzenhut, 1897. godine

Bačko-bodroška županija je sliku poručila od Ajzenhuta tri godine ranije (1895), uoči milenijumske proslave dolaska Mađara u Panonsku niziju (1896). Sa slikarom je skloplјen ugovor kojim se županija obavezala da mu za ovo delo isplati 12.000 forinti, od čega 2.000 kao predujam (za iznos honorara je u to vreme mogao da se kupi posed veličine 40 katastarskih jutara najbolje oranice). Mada već iskusan u slikanju orijentalnih tema, Ajzenhut je odmah počeo da pročuava izgled vojne odeće i oužja s kraja 17. veka, pa je, radi prikupljanja podataka o terenu bitke, uz saglasnost cara Franje Josifa I,  prisustvovao i vojnoj vežbi kod Sente, u jesen 1895. godine. Svakako, bio je dobro upoznat i sa dotadašnjim radovima koji su prikazivali slavnu bitku jer je, zapravo, ideju središnje kompozicije svoje slike potpuno preuzeo sa gravure (bakroreza) “Bitka kod Sente”, holandskog slikara Jana van Huhtenburga (1647-1733) iz 1729. godine (Savojski na belom konju sa isukanim mačem u desnoj ruci, okružen konjanicima, kome privode zarobljenog turskog pašu, dok okolo leže tela ubijenih turskih vojnika, a u pozadini se vijore zastave i teče bitka). Slikar je načinio mnoštvo skica, kao i tri predloška u tehnici ulja. Buduću scenu slike je, do željenog formata platna (4 x 7 metara), uvećavao pomoću kvadratne mreže, koju je načinio na poslednjim velikim skicama.
Slika, koja je nastala u Minhenu tokom 1895/96. godine, predstavlјala je vrhunac bitke, odnosno trenutak kada komandantu austrijske vojske, vojvodi Eugenu Savojskom, ponesenom u žaru borbe, koji jaše na propinjućem belom konju, sa mačem pobednički podignutim u pravcu sunca, privode jednog od poraženih turskih komandanata, rumelijskog beglerbega Kisig Džafer-pašu. Pored Eugena Savojskog na slici je predstavljen ugarski grof i maršal Janoš Palfi, na crnom konju i sa turskom sabljom u desnoj ruci, a krajnje levo nalazi se ugarski husarski pukovnik Pal Deak. Između Deaka i Savojskog naslikan je jahač koji osmatra bitku i koji, zapravo, predstavlja autoporetret samog slikara. Na svom portretu slikar je primenio efekat “Mona Lize”, koji posmatraču daje osećaj da jahač gleda u njega iz kojeg god ugla da posmatra sliku. Posebno je uspeo deo kompozicije u kome četiri leđima okrenuta austrijska vojnika posmatraču pružaju utisak ulaska u bitku. Sa njihove leve strane efektno je rešena figura umirućih turskih vojnika pored topovske cevi. Završnica slike nestaje u reci Tisi i rumenilu neba.

Vešto zanatski urađena, zapravo građena od više malih scena, ova slika baroknih kompozicionih rešenja, izuzetne prostorne perspektive i dinamike, sa bogatom paletom boja i primetnom notom patetike i poleta, preneta je u junu 1896. g. iz Minhena u Budimpeštu, gde je prikazana u Likovnom pavilјonu poznate Milenijumske izložbe, mada u jednoj od sporednih i loše osvetljenih sala, iza stepeništa. Mađarska kritika nije bila preterano oduševlјena i slikaru je zameran nedostatak mađarskog karaktera slike, sa primedbama da ne slavi mađarsko viteštvo nego postignut rezultat i da ne podstiče nacionalnu sujetu i ponos, da je kompoziciju slike previše internacionalizovao, te da Ajzenhutova slika predstavlјa mešavinu nemačkog akademizma i reminiscencije venecijanskog baroka. Bilo je i primedbi da figure u pozadini slike nisu dovoljno razrađene.
Osim slike i njen raskošni ram, izrezbaren i pozlaćen, predstavlja umetničko delo. U donjem delu rama zapisan je datum bitke (11. septembar 1697), sa natpisom Senta (Zenta), a u gornjoj liniji rama na sredini se nalaze znamenja bitke i carske vlasti, sa županijskim grbom (Sv. Pavle) i grbom Eugena Savojskog.
Slika je svečano otkrivena na dan 200-godišnjice Bitke kod Sente, 11. septembra 1897. godine. Četiri meseca kasnije, Ajzenhutova slika dopremljena je brodom iz Budimpešte, a u Sombor je stigla 20. januara 1898. godine. U Veliku salu zdanja Županije smeštena je mesec dana kasnije, 22. februara, pod nadzorom poznatog peštanskog umetnika Karolja Telepija, koji je zastupao autora. Kako je uramljena slika bila viša od ulaza kroz koji je trebalo da bude unesena, predanje kazuje da su županijske vlasti dozvolile da bude probijen deo zida iznad središnjih vrata svečane sale koja vode na balkon, te je slika kroz tako proširen ulaz uneta u salu. Somborski listovi tog vremena proglasili su je veličanstvenim delom koje vredi pogledati.
Slika je tri puta u svojoj istoriji bila zaštićena drvenom, odnosno platnenom pregradom – tokom Drugog svetskog rata, prilikom rekonstrukcije velike županijske sale 1975. godine, kao i prilikom učestalih bombardovanja okoline i delova Sombora, u vreme vazdušnih napada članica NATO pakta na SR Jugoslaviju, 1999. godine.
Bilo je više pokušaja da slika bude odnesena iz Sombora, ali je ona do danas ostala na prvobitnom mestu. Još su 1902. g. gradske vlasti Sente uputile Bačko-bodroškoj županiji molbu za ustupanje slike “Bitka kod Sente, koja je odbijena. Posle Prvog svetskog rata Mađarska je tražila da joj Ajzenhutova slika bude predata, ali je izgubila spor pred Međunarodnim sudom u Hagu, a zatim je sliku želela da otkupi i Nacionalna galerija iz Londona, a za nju su bile zainteresovane i galerije slikarskih akademija u Minhenu i Beču. Posle izgradnje zdanja “Banovine” u Novom Sadu 1939. godine, bilo je predloga da Ajzenhutova slika bude premeštena u ovo zdanje, ali je izbijanje rata prekinulo takvu nameru. Posle Drugog svetskog rata predloženo je da slika bude predata beogradskom Narodnom muzeju, čiji je upravnik, srećom, tada bio Somborac Veljko Petrović, koji je presekao takve zamisli i odlučio da slika ostane u Somboru.

I danas ova grandiozna slika stoji na istom mestu, na južnom zidu Velike sale somborske Županije.